80 jaar bevrijding: kunst, als woorden tekortschieten

Op 12 april is het 80 jaar geleden dat kamp Westerbork door de Canadezen werd bevrijd. Om de herinneringen aan het kamp levend te houden, werkt Herinneringscentrum Kamp Westerbork samen met de Hanze. Hoe blijft het voormalige ‘doorgangskamp’ een betekenisvolle plek voor toekomstige generaties? Hoe kun je op een artistieke wijze vorm geven aan herinneren en herdenken?

Tekst: Loes Vader

Fardo Eringa is als senior-onderzoeker Kunst en Zorgzaamheid verbonden aan het Lectoraat Music in Context en Image in Context. Vanuit die rol is Eringa projectleider onderzoek in de samenwerking tussen het Prins Claus Conservatorium, het lectoraat Music in Context en Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Ze onderzoekt hoe je op een artistieke wijze vorm kunt geven aan herinneren en herdenken. “Herinneringscentrum Kamp Westerbork gaat door een vernieuwingsproces heen waarbij ze het museum, het kampterrein en hun onderwijs willen veranderen”, legt Eringa uit. “Ze zijn op zoek naar nieuwe vormen van herinneren, hoe ze de plek levend kunnen houden en de geschiedenis tastbaar en hoe Westerbork een betekenisvolle plek blijft voor toekomstige generaties. Zeker nu de laatste generatie van de oorlog er straks niet meer is.” 

Musicus van het podium 

Eringa’s onderzoek gaat met name over wat het werken op deze plek doet met musici en het artistieke proces waar ze doorheen gaan. “Het Lectoraat Music in Context is nieuwsgierig naar wat er gebeurt als je de musicus van het podium haalt en loslaat in nieuwe maatschappelijke contexten. Wat gebeurt er wanneer je musici verbindt aan sociale vraagstukken en aan externe partners? Rondom deze vragen organiseren we allerlei activiteiten. We proberen daar altijd het Conservatorium een rol in te laten spelen en met studenten en/of alumni aan de slag gaan.” 

DNA van het land 

Conservatorium-alumna Celia Serrano trad op 12 april en 13 april op met muziek die ze schreef voor de tijdelijke expositie in het Herinneringscentrum. ‘DNA van het land’ is een multidisciplinaire installatie waarin geluid, ruimte en visuele elementen samenkomen. Serrano is een allround maker die een ruimte tot haar beschikking kreeg om een expositie in te richten en op haar manier invulling te geven aan 80 jaar bevrijding. De recent afgestudeerde saxofoniste, zangeres en componiste, verdiepte zich tijdens haar residentie in de complexe geschiedenis van Westerbork om de verhalen te vertalen in artistieke expressie. “Hoewel ik twee weken fysiek op locatie was, bestond de residentie uit een veel langere periode van reflectie; het absorberen van de complexe historie van Westerbork, en het vertalen van de gelaagde verhalen naar artistieke expressie.” 

Het project stelde haar in staat de grenzen van haar artistieke bereik te verleggen. “Het omvatte alles waarvan ik houd: veldwerk, onderzoek, geschiedenis, filosofie, reflectie, artistieke creatie en werken op locatie. Een echt bijzondere ervaring van groei en ontdekking.”  

Kunst op zo’n beladen plek 

Fardo Eringa observeerde het proces waar Celia doorheen ging. “Hoe is het om als kunstenaar op zo’n beladen plek kunst te maken, wat is de impact van zo’n context”, vraagt Eringa zich af. “Waar gaat de kunstenaar doorheen? Waar ligt de grens van wat een kunstenaar mag en kan doen? En wat wordt als gepast ervaren door bezoekers? Historicus Bas Kortholt, die is verbonden is aan het Herinneringscentrum, gaat publieksonderzoek doen aan de hand van Celia’s expositie. We zijn met elkaar aan het aftasten wat de rol van muziek en kunst kan zijn bij herinneren en herdenken.”  

Tine Stolte is docent-onderzoeker op het Conservatorium en zowel als docent als coördinator betrokken bij de samenwerking met Herinneringscentrum Kamp Westerbork. “Drie jaar geleden werkten internationale masterstudenten als ‘artists in residence’ op het voormalig kampterrein aan audiovisuele werken, die vervolgens werden tentoongesteld in het Herinneringscentrum. Daarnaast heeft de fluit- en zangklas van het Conservatorium een compositie gemaakt en uitgevoerd rondom het thema Musici herdenken Musici, als ode aan de muzikanten die in Kamp Westerbork geïnterneerd waren en gedeporteerd zijn.”   

Schoolkoor 

Dat was het begin van een langdurige en duurzame samenwerking. Het Prins Claus Conservatorium organiseert tenminste twee keer per jaar onderwijs- en onderzoeksactiviteiten in het Herinneringscentrum. Stolte: “Maandag 14 april treedt het schoolkoor op in Westerbork. Een week later reflecteren de studenten op wat dat met ze heeft gedaan. Zodat ze gaan nadenken: wat doet onze kunst op deze plek en wat doet deze plek met mij als kunstenaar? We bewegen tussen onderwijs, onderzoek en hoe wij als musici kunnen bijdragen aan een betekenisvolle manier van herdenken voor toekomstige generaties. Om de urgentie van het verhaal ook in het hier en nu te voelen.”  

Academie Minerva 

Na de zomer gaat het lectoraat Music in Context verkennen hoe het is om ook met Academie Minerva te gaan werken op Westerbork. “Uiteindelijk is het doel dat we ontdekken op welke manieren kunst de geschiedenis kan vertalen van zo’n beladen plek. Wat de meerwaarde van kunst kan zijn wanneer woorden tekortschieten”, besluit Eringa.