'Lange adem nodig om energiearmoede op te lossen'

Energiearmoede treft zo’n vierhonderdduizend huishoudens in Nederland. Relatief veel van deze mensen wonen in het noorden. Lector Sustainable Behaviour Carina Wiekens en docent-onderzoeker Sarah Elbert duiden het complexe probleem. “Je hebt echt een lange adem nodig om energiearmoede op te lossen.”

Tekst: Jan Willem Kerssies

Met energiearmoede bedoelen we dat mensen de energierekening niet of moeilijk kunnen betalen. Dat huishoudens hiermee te maken krijgen heeft niet één oorzaak, legt Elbert uit. “Het kan komen door een hoge energierekening, een laag inkomen of een combinatie van beide. Wat ook nog meespeelt is of mensen de ruimte hebben om te investeren in het verduurzamen van de woning. Ook de staat van de woning speelt hierbij een rol. Je kunt je voorstellen dat een slecht geïsoleerd huis zorgt voor hoge energiekosten. Ook mensen die een baan hebben kunnen zodoende in de problemen komen.”

Noorden hard getroffen

Uit onderzoek van TNO uit 2023 blijkt dat zo’n vierhonderdduizend huishoudens in Nederland te maken hebben met energiearmoede. Relatief veel van deze huishoudens wonen in het noorden, en meer specifiek in Noordoost Groningen. Van de vierhonderdduizend huishoudens woont 11 procent in Pekela, 9,7 procent in Oldambt en 9,2 procent in Westerwolde. Wiekens: “Het noorden wordt relatief hard getroffen als het gaat om energiearmoede. Daar zijn meerdere oorzaken voor. Je ziet dat er gebieden zijn met een lagere sociaal-economische status. Daarnaast hebben we relatief veel oudere en vrijstaande woningen die vaak een hoge energierekening hebben en moeilijk te verduurzamen zijn.”

Inflatie en stijgende energiekosten zorgen ervoor dat steeds meer mensen te maken krijgen met energiearmoede. Het probleem wordt alleen maar groter en is moeilijk te beteugelen geeft Wiekens aan. “Als het makkelijk was geweest, was het probleem al opgelost. Maar energiearmoede is complex. Je hebt echt een lange adem nodig om het op te lossen. Als je met mensen praat die te maken hebben met energiearmoede, dan hoor je verschillende verhalen met een verscheidenheid aan oorzaken. Je merkt dat mensen willen verduurzamen, daar ligt het echt niet aan. Het ontbreekt aan financiële middelen en daarnaast heb je vaak ook nog te maken met achterliggende problemen. Mensen met bijvoorbeeld psychische klachten of andere schuldenproblematiek. De verhalen die je hoort zijn heel divers. Dat maakt het heel lastig om energiearmoede te beteugelen.”

Wantrouwen

Tijdens de coronapandemie kwam er een steunpakket voor huishoudens om de gevolgen van stijgende energieprijzen te verzachten. Daarnaast zijn er de nodige subsidies om woningen beter te isoleren. Maar de maatregelen zijn vaak van tijdelijke aard, soms weten huishoudens niet welke steunpakketten er zijn en het wantrouwen naar de overheid moet ook niet onderschat worden. “Veel mensen vinden het een barrière om een lening aan te vragen. Als ze überhaupt al weet hebben van de mogelijkheid”, zegt Elbert die als docent verbonden is aan de associate degree (AD) Participatie en Buurtontwikkeling. “En een lening is natuurlijk ook niet gratis”, vult Wiekens aan. “Als mensen zelf geen middelen hebben om te investeren dan blijft het een probleem. Daarnaast heb je te maken met wantrouwen. Als er een energieprofessional aan de deur komt om te helpen, dan zien we best vaak dat mensen nee zeggen. Ze geven dan aan: ‘Waar staan de kleine lettertjes? Als ik hiervoor teken kom ik uiteindelijk in de problemen’.”

Een buurtontwikkelaar kan helpen om makkelijker bij mensen achter de voordeur te komen, zegt Elbert. “Voor een buurtontwikkelaar is het belangrijk om aanwezig te zijn in de wijk. Wij leiden studenten op om vanuit presentie een gesprek aan te gaan met mensen en te werken aan gelijkwaardigheid als basishouding. Iedereen is van betekenis in een buurt. Je hebt daarbij wel vertrouwen nodig, pas daarna kun je samen werken aan vraagstukken. De houding van een professional naar bewoners is dus belangrijk. Buurtontwikkelaars kijken niet alleen maar naar een probleem zoals energiearmoede, maar bijvoorbeeld ook naar de krachten die spelen in de wijk en de talenten die er aanwezig zijn. Ze kunnen een brug slaan tussen bewoners, en tussen bewoners en instanties zoals de gemeente.”

Gemeenten zetten geregeld energiecoaches in om mensen te helpen. Wiekens deed met haar onderzoeksgroep onderzoek naar de inzet van deze coaches. “Onze bevindingen waren dat de inzet van energiecoaches enerzijds wel werkt. Dan gaat het vooral om mensen bereiken die niet vallen in de zwaarste categorie. Maar uit ons onderzoek bleek ook dat de coaches notoir slecht waren in het bereiken van huishoudens die hulp het hardst nodig hebben. Ze kwamen moeilijk met deze mensen in gesprek. Als buurtwerkers langere tijd aanwezig zijn in de wijk, dan zouden ze daarbij kunnen helpen. We hebben in het verleden gezien dat in wijken waar grote problemen waren, bepaalde sociale instanties wel vertrouwd werden. Mensen die te maken hebben met energiearmoede, hebben de meeste baat bij professionals dichtbij. Niet de hulp van de grote instellingen, maar met name van instanties die buurtgericht werken en dichtbij zijn.”

Nieuwsgierig blijven

Professionals moeten nieuwsgierig blijven naar wat er echt speelt, geeft Elbert aan. “Het verhaal achter het verhaal levert goede inzichten op. Zeker omdat mensen op verschillende manieren te maken kunnen krijgen met energiearmoede.” Volgens Wiekens moet iedereen zich goed beseffen dat mensen ongelooflijk gemotiveerd zijn om uit de problemen te komen. “Dat wordt niet altijd ingezien. Soms zie je dat mensen, in de ogen van professionals, rare keuzes maken. Daarom is het belangrijk om ook basiskennis op te doen over hoe het menselijk brein werkt. Wat daarnaast uit onderzoek opvalt, is dat er overschatting is in wat mensen kunnen. Een hulpverlener denkt bijvoorbeeld een duidelijk verhaal te vertellen. Ze krijgen soms te horen of ze het nog een keer kunnen uitleggen, maar na die uitleg hoeft het nog steeds niet duidelijk te zijn. Houd de boodschap dus zo eenvoudig mogelijk. Een verhaal wat voor ons duidelijk is, wordt niet altijd begrepen en soms verkeerd geïnterpreteerd. De reguliere methoden die nu gebruikt worden, bijvoorbeeld uitleggen hoe mensen kunnen verduurzamen, komen soms bedreigend over. Houd daar ook rekening mee als professional."