Promotie: vertrouwen in het Gronings gasdossier

Op 2 februari promoveerde Mariëlle Bovenhoff op haar proefschrift ‘Underperforming institutions – A multiperspective approach to trust and confidence’. In goed Gronings: ‘Ferduutsie in Grunneger gasboudel’. Terwijl de enquêtecommissie die onderzoek doet naar de besluitvorming over de Groninger gasmalaise, de laatste hand legt aan haar eindrapport, vertelt Mariëlle over haar onderzoek.

Tekst: Loes Vader 
Foto: Harjan Offereins

'Het vertrouwen is min tien in Groningen! We moeten het vertrouwen herstellen! Mooie grote woorden van de overheid, maar wat hebben de Groningers daaraan? Als je niet in het gebied woont, denk je: de overheid gaat het vertrouwen van de Groningers terugwinnen, dat gaat goed komen. Maar bij de mensen die die in de problemen zitten, roept het eerder scepsis op, of wantrouwen', legt  de promovenda uit.

Meer mandaat

Wat betekent vertrouwen voor al die mensen die te maken hebben met de gevolgen van gaswinning? Voor de bewoners en de bewonersbegeleiders? Voor de professionals van het Centrum Veilig Wonen, de organisatie die de versterkingsoperatie in het bevingsgebied van 2014 tot 2020 coördineerde? En voor de Nationaal Coördinator Groningen, waar sinds 2020 de versterkingsoperatie in het aardbevingsgebied volledig is ondergebracht. Mariëlle: 'Tot 2020 deden die twee organisaties samen de versterkingsoperatie. Ook voor díe professionals was het niet duidelijk wie welke verantwoordelijkheid had. Uit de gesprekken met bewoners bleek dat het wel goed zit met het vertrouwen op intermenselijk niveau, met de bewonersbegeleiders, de mensen die bij ze thuis kwamen. De bewoners willen meewerken, de bewonersbegeleiders willen heel graag voortgang boeken. Maar, er komt geen voortgang, afspraken worden steeds herzien, beloftes worden niet ingelost, verwachtingen worden niet waargemaakt, kaders worden gewijzigd, koersen veranderen. Heel frustrerend voor bewoners én bewonersbegeleiders. De begeleiders zien wat er moet gebeuren, zien de pijn bij de mensen, zien wat er nodig is voor het gebied. Ze willen zo graag meer mandaat. Dat heb ik veel gehoord.'

Geen macht en beslissingsbevoegdheid

De docent-onderzoeker heeft in haar promotieonderzoek 60 interviews meegenomen om te achterhalen hoe de complexe institutionele context processen van vertrouwen beïnvloedt. En ook relaties tussen bewoners, professionals en instanties beïnvloedt. 'Ik heb open vragen gesteld: kun je beschrijven welke ervaring je hebt met die organisatie? Hoe kijk je naar…? Wat zijn jouw ideeën over…? Ruim 20 bewoners, 15 bewonersbegeleiders en een groep professionals bij gemeentes, de provincie, ministerie, Nationaal Coördinator Groningen, heb ik gesproken. Projectleiders, projectmanagers, directeuren, wethouders, burgemeesters, politici, hoge ambtenaren en directeuren op het ministerie in Den Haag. Mensen van wie je zou mogen verwachten dat ze op posities zitten waar je enige macht en beslissingsbevoegdheid hebt. Veel van die professionals vertelden dat ze ook maar heel weinig macht hebben. Waar ligt de macht dan wel? Er werd gewezen naar het ministerie en de NAM.'

Bij de NAM kreeg Mariëlle geen gehoor voor een interview. Ze zagen geen rol voor zichzelf weggelegd in het onderzoek, omdat ze uit het systeem zijn gehaald. Mariëlle maakt zich dan ook geen illusies dat ze het belangrijk vinden dat de bewoners goed achterblijven. 'Misschien willen individuele professionals die daar werken dat wel, maar de eigenaren van de NAM, Shell en Exxon Mobile, zijn groot, die zijn wereldwijd actief. Dan heb je het over Groningen…'

Afvoerputje

De overheid moet leveren! Dat roepen niet alleen de bewoners, maar ook de professionals die de promovenda heeft gesproken. De partij die de burger moet vertrouwen, moet ook de macht hebben om daadwerkelijk de juiste dingen te doen. Marielle: 'De bewonersbegeleider heeft nauwelijks macht. Dat wordt bevestigd als je ze interviewt. Sterker, ze worden het afvoerputje van de organisatie genoemd. Dat geeft aan wat voor een positie ze hebben. Juist díe mensen zijn van cruciaal belang, concludeer ik in mijn proefschrift. Dat zijn de schakels tussen de leefomgeving en de persoonlijke situatie van de bewoners en de afdelingen waar beleid wordt gemaakt en beslissingen worden genomen. Het is cruciaal dat mensen in de frontlinie de bevoegdheid krijgen om beslissingen te nemen waarvan zij weten: dit moet er gebeuren. Die hebben ze niet, in ieder geval niet toen ik de interviews deed.'

Bureaucratische jungle

Mariëlle is benieuwd wat er uit de parlementaire enquête komt over de machtsposities. 'Los van de vraag of er mensen aan de top de boel frustreren, het is een heel gefragmenteerd institutioneel construct geworden. Er worden steeds nieuwe instanties opgetuigd of commissies die er iets van moeten vinden. Dan heb je ook de overheidslagen: het rijk, de provincie, gemeenten die ook allemaal hun rol vervullen. Het is een bureaucratische jungle. Wie heeft het nog helemaal helder op de plaat hoe het zit? Zolang het systeem zo blijft, top-down, denk ik niet dat het gaat verbeteren. In Zeerijp, Leermens, Garrelsweer, en Wirdum gaan ze het nu anders aanpakken. Bottom-up, met de gemeenschappen, een regisseur uit het dorp, de versterking vorm te geven. In Krewerd gebeurt dat ook, en hoewel dat ook niet allemaal rozengeur en maneschijn is, denk ik dat dat de enige manier is.'

Door de bureaucratische rompslomp zie je in dorpen de cohesie afbrokkelen. De een heeft inmiddels een prachtige schadevergoeding, de ander weet dat zijn huis versterkt wordt en weer een ander weet nog niets. Dat doet iets met het gemeenschapsgevoel en het onderling vertrouwen. 'Ik denk dat je oog moet hebben voor de psychologische dynamiek die daar ontstaat. Om dat institutionele construct te doorbreken, dat gedoe en die rompslomp, moet je naar een crisismanagement-aanpak. Zodat één instantie de volmacht krijgt, gefaciliteerd wordt, juridisch en financieel de macht heeft om de versterking daadwerkelijk goed op touw te zetten. Samen met de gemeenschappen. De stemmen van de bewoners en de bewonersbegeleiders zijn onvoldoende gehoord. Er wordt in iedere geval te weinig mee gedaan.'

Wantrouwen naar de burgers

Mariëlle is benieuwd naar het eindrapport van de parlementaire enquête die op 24 februari in Zeerijp wordt gepresenteerd. 'Ik kan me voorstellen dat het gaat zoals in de toeslagenaffaire, dat er wel een rapport komt met harde conclusies. Alleen wat gaat dat betekenen voor de mensen die het het hardst nodig hebben?  Zolang de Nederlandse overheid een soort ingebakken cultuur heeft van wantrouwen naar de burgers, komt het vertrouwen niet terug. 'De angst om een dubbeltje uit te geven kost een tientje', concludeerde een van de professionals, dat geeft aan hoeveel geld er besteed wordt om misbruik te voorkomen. Van die verantwoordingscultuur hebben bewoners en professionals allemaal last. Je ziet dit in alle probleemdossiers. Je kunt geen vertrouwen terugwinnen als je zelf geen vertrouwen geeft. Over daadwerkelijke betrokkenheid uit Den Haag maken de mensen zich geen illusies. Het blijft beleid, het blijft een papierwinkel, met mooie woorden als 'vertrouwen'.

Mariëlle Bovenhoff is docent-onderzoeker Nederlands, communicatieve en onderzoeksvaardigheden bij Vastgoed en Makelaardij van het Instituut voor Bedrijfskunde. Daarbij is ze onderzoeker bij het Lectoraat Leefomgeving in Transitie van Kenniscentrum NoorderRuimte.