Creatief met kalender

​Ineke Haakma deed samen met collega's een literatuurstudie naar creativiteit op de basisschool. Haar onderzoek kreeg een praktisch staartje. Een kalender met lesideeën voor basisschoolleraren.

'Creativiteit wordt vaak gezien als iets dat is gericht op het creëren van een origineel of bruikbaar product. Die visie gaat er ook vanuit dat creativiteit zich vooral in het hoofd afspeelt: divergent denken, waarbij je zoveel mogelijk verschillende oplossingen bedenkt, en convergent denken waarbij je de juiste oplossing vindt.' Ineke Haakma is senior-onderzoeker bij de lectoraten Kunsteducatie en Jeugd, Educatie & Samenleving, daarnaast is ze docent op Academie Minerva en op de Pedagogische Academie.

Breder trekken

'Ik ben ervan overtuigd dat voor creativiteit ook andere factoren van belang zijn. De interactie met de omgeving, lichamelijke factoren als beweging, de materialen waarmee je werkt en de samenwerking met de andere leerlingen.' Creativiteit is volgens Ineke een sociaal gesitueerd proces. 'De ontwikkeling van creativiteit komt tot stand in voortdurende interactie tussen individu en omgeving.' Deze alternatieve kijk op creativiteit biedt ook meer aanknopingspunten om de creativiteit in het onderwijs te bevorderen. 'Toen ik in mei 2021 aan het literatuuronderzoek over creativiteit begon, wilde ik het onderzoek breder trekken dan alleen binnen de kunsten. Daarom stelde ik een raamwerk op waarin de verschillende aspecten van de brede definitie van creativiteit een plek krijgen. Ik wilde ook niet alleen kijken naar kunstvakken, maar ook naar creativiteit bij bijvoorbeeld rekenen en aardrijkskunde, en het liefst naar vakoverschrijdende creativiteit.'

Handvatten voor leerkrachten

Ineke begon met een overzicht van de traditionele literatuur over divergent en convergent denken en creativiteit waarbij het product centraal staat. 'Daarna heb ik het overzicht aangevuld met wat de literatuur schrijft over niet-traditionele elementen als lichaam en omgeving en ik heb gekeken wat nog ontbreekt. Daarnaast heb ik bestudeerd wat er in de literatuur wordt beschreven over hoe je creativiteit bij kinderen herkent. Als je daar meer inzicht in hebt, biedt dat meer handvatten voor leerkrachten. Die weten dan welke uitingen van hun leerlingen erop kunnen wijzen dat het proces van creativiteitsbevordering goed verloopt. Tenslotte heb ik gekeken naar wat er in de literatuur wordt aangegeven over wat leraren kunnen doen om creatief gedrag te bevorderen. Hoe zie je creatief gedrag? Hoe bevorder je het?'

Toen de studie klaar was, medio 2022, brainstormde Ineke met een groep experts over hoe ze de uitkomsten van de studie kon vertalen naar de praktijk van het lesgeven. 'Natuurlijk kunnen leraren het hele rapport lezen, maar we wilden ook iets waarmee ze direct praktisch aan de slag konden gaan.'

Docent Beeldende Kunst op de Pedagogische Academie, Linda Lammers, opperde in de expertgroep het idee om een inspiratiekalender met lesmateriaal te maken. 'Ze raadde ons aan om daarvoor op de Hanze materiaal op te halen. Bij docenten van de PA, oud-studenten, onderzoekers en masterstudenten Kunsteducatie.' Ze kregen inderdaad veel respons, zóveel dat ze genoeg materiaal hadden voor een kalender met één lesidee per schoolweek. 'Per lesidee hebben we vanuit het in de literatuurstudie ontwikkelde raamwerk gekeken voor welke aspecten er aandacht is: hoofd, lichaam, interactie leerlingen, fysieke omgeving, divergent denken, convergent denken en product.' Daarna ging vormgever en tekstschrijver Phebe Bakker aan de slag. 'Ze werkte de teksten uit en haar vormgeving met frisse kleuren, leuke foto's en tekeningen is werkelijk schitterend. De kalender waar al deze ideeën in opgenomen zijn, valt extra op omdat hij rechtop op tafel kan staan. De leerlingen zien hem en zij kunnen er óók in bladeren.'

Savannelandschap

Eén van de lesideeën is een opdracht om met transparante verf een raamschildering te maken van een landschap. 'Een savanne, bijvoorbeeld. Zo koppel je aardrijkskunde aan de kunsten. Je bent bezig met de fysieke omgeving, het klaslokaal, het raam, je werkt met materiaal, verf, en de interactie met medeleerlingen is cruciaal. De ene leerling tekent een hoge boom, dan komt de volgende met een giraffe. De eerste leerling tekent een rivier, dan komt de tweede met een krokodil. Zo inspireer je elkaar.'
Een ander voorbeeld van de lesideeën in de kalender is het tot leven brengen van een prentenboek. 'Je laat de leerlingen een personage in het verhaal kiezen en samen uitproberen hoe ze de personages en het verhaal tot leven kunnen brengen. Hoe dans je als slak, of hoe gaat dat wanneer je een staart hebt? De hele klasomgeving en de meubels probeer je mee te nemen in het verhaal, bijvoorbeeld als decor. Bij deze opdracht gaat het om hoofd, lichaam, fysieke omgeving en divergent denken omdat je heel veel mogelijkheden kunt laten zien.'

Geen kookboek

De kalender is geen kookboek. 'Geen recepten die zó moeten en niet anders. Dit is onze visie. We willen leerlingen en leerkrachten inspireren om hiermee aan de slag te gaan. En dat mag op je eigen manier. De ideeën zetten leerlingen en de leerkracht aan het denken. De autonomie van leerlingen vindt Ineke erg belangrijk. 'Ieder kind heeft de potentie om creatief te zijn. Geef ze de ruimte tijdens de les. Laat ze experimenteren, spelen, aanrommelen, fouten maken. Het hoeft ook niet per se een bruikbaar of mooi product op te leveren. Het is niet zo belangrijk of jij als leraar, met veel meer levenservaring, iets origineel of mooi vindt. Het gaat erom dat de leerling stappen zet. Daarvan moet je je als leraar bewust zijn.'